پدر معماری سنتی ایران
محمد کریم پیرنیا یکی از معماران بزرگ در حوزه ی معماری ایران می باشد که به دلیل پژوهشها و آثار بسیار زیادی که از ایشان به جای مانده ، به «پدر معماری سنتی ایران» معروف است.
محمد کریم پیرنیا در ۲۵ شهریور ۱۲۹۹ هجری شمسی در شهر یزد دیده به جهان گشود. پدر ایشان میرزا صادق خان نائینی از طبیبان حاذق و شیمیدانان نامی و از خوشنویسان و هنرمندان چیره دست نائین و یکی از قرآن نویس‌های مشهور ایران بود. محمد کریم پیرنیا دوران دبستان را در «مدرسه اسلام» گذراند و بعد از تأسیس مدرسه دولتی، در «مدرسه نمره دو» به ادامه تحصیل پرداخت .
وی پس از گذراندن دوره علمی در دبیرستان ایرانشهر یزد برای ادامه تحصیل به تهران هجرت کرد. او با وجود اینکه در زمینه ادبیات به تحصیل می پرداخت و در این زمینه نیز موفقیت های زیادی کسب کرده بود، ادبیات را رها کرده و به دلیل علاقه ای که به هنر و معماری داشت در کنکور اولین دوره دانشکده هنرهای زیبا شرکت کرد و پذیرفته شد. سابقه علاقه ی ایشان به معماری به دوران کودکی باز می گردد. ایشان در خاطرات خود آورده اند که:
به خاطر دارم که در سنین کودکی و زمانی که در یزد سکونت داشتم(سالهای ۱۳۱۴ و ۱۳۱۵ شمسی )، هوا که گرم می‌شد مردم باغ‌هایی اجاره می‌کردند و ایام تابستان را در همان باغ‌ها می‌ماندند. ما هم برای فرار از گرما به باغی که توسط پدر بزرگم اجاره می‌شد می‌رفتیم (پدر بزرگ استاد، میرزا احمد خان، والی حکومت نایین بودند). در یکی از تابستان‌ها و در عالم بچگی در قنات باغ، کنار جوی آب ، چاهی درست کردم و به تقلید از قناتهای یزد ، با درست کردن چند پشته، آب را به بالا کشاندم و به قول مقنی‌ها ، آب آفتابی شد. در آنجا باغ و خیابانی درست کردم و به جای درخت، عدس کاشتم و با قوطی کبریت شروع به خشت زدن کردم و با همین خشتها استخری درست کردم. به قدری این عمل من مورد توجه قرار گرفت که مردم برای تماشای آن می‌آمدند. اواخر تابستان هم که ما باغ را ترک کردیم، صاحب باغ اطراف مزرعه‌ای را که من ساخته بودم، خاکریز کرد تا آن را از بین نبرد. خلاصه طوری بود که علاوه بر بچه‌ها، بزرگترها هم از این کار من خوششان آمده بود.
به دلیل عدم توجه چندان به معماری ایرانی و تاکید بیشتر بر معماری غربی و آثار اروپایی در دانشگاه های آن زمان، ایشان را بر آن داشت که تحصیلات خود را دانشکده هنرهای زیبا ناتمام رها کند و به بررسی ها و تحقیقات فردی خویش متکی شوند . ایشان با بررسی بناها و گفتگو با معماران و استادکاران قدیمی برخی از ویژگی ها و اصول معماری ایرانی را مورد شناسایی قرار داد و به تدریج حاصل تحقیقات خود را نیز در طی مقالاتی که تدوین نمود، در اختیار عموم قرار داد.
آشنایی با دیگر علوم
محمد کریم پیرنیا علاوه بر معماری، در ادبیات، خوشنویسی، نقاشی شعر و موسیقی نیز دستی داشت. شعر و ادبیات نیز از جمله مواردی بود که استاد از دوران نوجوانی به آن علاقه شدیدی داشت. به‌طوری که اردشیر خاضع از سخنوران یزد می‌نویسد: بسیار خوش قریحه و برازنده است و در سن شانزده – هفده طبعی آتشین و اشعاری دلنشین دارد و تخلص او پروین است.
استاد پیرنیا یک هنرمند بود و این مورد را از پدر ارجمندشان که خوشنویس و نقاش و هنرمند بودند به ارث برده بود. هنگامی که به نوشته‌ها و سخنان ایشان دقت شود، به خوبی میزان احاطه او به هنرهای موسیقی ، نقاشی، خوشنویسی می‌توان واقف شد.
استاد پیرنیا به زبان های عربی و عبری نیز مسلط بود، وی همچنین با خط میخی نیز آشنا بود. آشنایی استاد پیرنیا به زبان عربی و قرآن در حدی بود که گاه به قاریانی که قبل از صحبت های ایشان قرآن تلاوت می‌کردند، تذکراتی می دادند.
فعالیت‌ها و سمت‌ها
نخستین فعالیت رسمی محمد کریم پیرنیا از سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۴۴ در وزارت فرهنگ آغاز شد. فعالیت ابتدایی استاد ساخت بیش از ۳۰۰ مدرسه ارزان قیمت در تهران وشهرستان‌ها، از محل پنج درصد درآمد شهرداری بود که با این کار طرحی نو در نظام مدرسه سازی ایران ایجاد شد. طرح این مدارس بعدها از طرف یونسکو به‌عنوان نمونه مدارس ارزان قیمت، برای کشورهای جهان سوم معرفی شد.
محمد کریم پیرنیا از سال ۱۳۴۴ تا مدتی پیش از انقلاب اسلامی ایرن به عنوان معاون فنی سازمان حفاظت آثار باستانی در زمینه ترمیم، تعمیر و احیاء بناها و آثار باستانی فعالیت می‌کرد و مدتی نیز در دانشکده هنرهای زیبا و دانشگاه شهید بهشتی به تدریس معماری ایرانی اشتغال داشت. ایشان کتب و مقالات بسیاری در مورد سبک شناسی و معماری اصیل و سنتی ایرانی تالیف کرده است و به همین دلیل او را پدر معماری سنتی ایران می‌دانند. وی به ویژه تحقیقات زیادی بر روی تاق در معماری ایرانی و انواع و سبک های آن انجام داده بود.
به دلیل فعالیتهای معماری ازرشمند استاد پیرنیا و احیای آثار باستانی ، مقام عضویت افتخاری فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران نصیب ایشان شد. به پاس خدمات ارزنده و ماندگار استاد در طول شصت سال زندگی علمی، هنری و تلاش در راه بازشناسی جلوه‌های اصیل هنر معماری ایران و آشنایی نسل نو با توانائی‌های هنرمندان ایرانی در طول تاریخ و خدمات ارزشمند به جامعه معماری ایران، از سوی دانشگاه تهران موفق به دریافت دکترای افتخاری رشته معماری شدند .
برخی از فعالیتهای معماری استاد پیرنیا
از فعالیتهای استاد پیرنیا در زمینه احیا و مرمت ،می توان به احیای مسجد کبود، احیای سردر باغ فین، تعمیر مسجد جامع ورامین، مرمت سردر شاه عبدالعظیم، احیای باغ دولت آباد یزد، بازسازی مسجد فهرج و ایوان سید رکن الدین در یزد و . . . اشاره کرد.
کتاب‌های تالیف شده استاد
استاد محمد کریم پیرنیا به عنوان پدر معماری سنتی ایران ، آثار تالیفی، نوشتاری و کتب زیادی در زمان حیات از خود به جای گذاشته اند. از جمله آثار نوشتاری و کتاب‌های بجا مانده از ایشان نیز می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- راه و رباط – انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی، ۱۳۵۲، چاپ دوم، سازمان میراث فرهنگی، انتشارات آرمین، ۱۳۷۰
۲- شیوه‌های معماری ایران – تدوین غلامحسین معماریان، تهران، نشر هنر اسلامی، ۱۳۸۱
۳- گنبد در معماری ایران – گردآوری زهره بزرگمهری، مجله اثر، شماره ۲۰، ۱۳۷۰
۴- آشنایی با معماری اسلامی ایران – تدوین غلامحسین معماریان، تهران، دانشگاه علم و صنعت، ۱۳۷۱
۵- کتاب هنر دبیرستان، بخش معماری
۶- هندسه در معماری – گردآوری زهره بزرگمهری، تهران، سازمان میراث فرهنگی، چاپ دوم ۱۳۷
۷- سبک‌شناسی معماری – تدوین غلامحسین معماریان ویراستار علی محمد رنجبر کرمانی سروش دانش (۱۳۸۹)
درگذشت
استاد در سالهای پایانی عمر که ضعف و سستی بی‌اندازه برایشان چیره شده بود، به عشق دوستداران هنر و معماری، پای به کلاس درس دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران می‌گذاشت و می‌گفت:
دانشجویان بی‌اندازه به معماری علاقه نشان می‌دهند و من روزی را که قرار بود به سر کلاس بروم، فی‌الواقع عید می‌دانستم، چون استقبال دانشجویان تا به حدی بود که به گریه‌ام می‌انداخت.
سر انجام محمد کریم پیرنیا ، پدر معماری سنتی ایران در ۹ شهریور ماه ۱۳۷۶ پس از تحمل یک دوره بیماری چندماهه و پشت سر گذاشتن ۷۵ سال عمر ،دار فانی را وداع گفت. ایشان را طبق وصیت به یزد آوردند و از محل میدان امیر چقماق تا مصلای صفدرخان از سوی مردم یزد تشییع شد و پس از اقامه نماز برای خاکسپاری بر دوش مردم یزد، به سمت دانشکده معماری دانشکده یزد برده شد. مزار وی بنا به در خواست ایشان در «خانه رسولیان» یزد واقع گردید که در حال حاضر دانشکده هنر و معماری یزد در آنجا قرار دارد .
